Ubóstwo osób starszych w Polsce – gdzie szukać wsparcia i jak poprawić sytuację materialną seniorów?
Problem ubóstwa wśród osób starszych to jedno z poważnych wyzwań społecznych współczesnej Polski. Wraz z postępującymi zmianami demograficznymi, starzeniem się społeczeństwa i rosnącą liczbą osób w wieku emerytalnym coraz wyraźniej widać, jak duża część seniorów boryka się z trudnościami finansowymi. Dla wielu z nich emerytura nie wystarcza na pokrycie podstawowych kosztów życia, a utrzymanie godnego standardu staje się nie lada wyzwaniem. Celem tego artykułu jest przybliżenie skali zjawiska ubóstwa wśród seniorów, wskazanie dostępnych form pomocy oraz przedstawienie sposobów, które mogą poprawić ich sytuację materialną.
W Polsce żyje obecnie około 10 milionów osób w wieku 60 lat i więcej, co stanowi już ponad jedną czwartą społeczeństwa. Prognozy wskazują, że liczba ta będzie nadal rosła, a wraz z nią zapotrzebowanie na wsparcie finansowe, zdrowotne i społeczne. Niestety, wielu seniorów zmaga się z niskimi dochodami, samotnością i ograniczonym dostępem do usług. Dane pokazują, że tylko nieco ponad 40% gospodarstw domowych z osobami starszymi ocenia swoją sytuację materialną jako dobrą lub raczej dobrą, podczas gdy wśród gospodarstw bez seniorów ten odsetek wynosi ponad 60%. Z kolei aż 7% osób starszych uważa, że ich sytuacja finansowa jest zła lub raczej zła, przy czym wśród seniorów samotnych, zwłaszcza mieszkających na wsi, odsetek ten sięga ponad 13%.
Ubóstwo w tej grupie ma często charakter relatywny i jest związane nie tylko z wysokością dochodów, ale też z kosztami życia, które dla osób starszych bywają wyższe. Leczenie, leki, rehabilitacja, opieka, a także coraz droższe media i żywność sprawiają, że seniorzy często muszą rezygnować z niektórych potrzeb, by starczyło na inne. Według raportów, zagrożenie ubóstwem relatywnym wśród osób w wieku 60+ systematycznie wzrasta. Szczególnie niepokojące są różnice między płciami – niemal co piąta kobieta w wieku powyżej 75 lat jest zagrożona ubóstwem, podczas gdy wśród mężczyzn ten problem dotyczy co dziesiątego seniora. Jeszcze bardziej dramatycznie wygląda sytuacja wśród osób mieszkających samotnie – w 2023 roku aż 40% jednoosobowych gospodarstw domowych seniorów było zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym.
Przyczyny trudnej sytuacji materialnej osób starszych są złożone. Najczęściej wskazuje się na niskie świadczenia emerytalne, będące efektem lat pracy za niewielkie wynagrodzenia, przerw w zatrudnieniu i nieregularnych składek. Kobiety, które często poświęcały część życia na opiekę nad dziećmi lub osobami starszymi w rodzinie, mają z reguły niższe emerytury niż mężczyźni. Problem pogłębia się w przypadku osób samotnych, dla których koszty utrzymania – czynsz, energia, żywność – nie rozkładają się na dwie osoby, a jednocześnie nie mają one wsparcia w rodzinie. Dodatkowo wzrost cen energii, leków i usług opiekuńczych sprawia, że seniorzy muszą coraz bardziej zaciskać pasa.
Na szczęście w Polsce funkcjonuje wiele form wsparcia finansowego i społecznego, które mogą pomóc złagodzić skutki ubóstwa wśród osób starszych. Zakład Ubezpieczeń Społecznych wypłaca świadczenia takie jak „trzynasta” i „czternasta” emerytura, które stanowią dodatkowy zastrzyk gotówki raz w roku. Seniorzy powyżej 75. roku życia mogą otrzymać także dodatek pielęgnacyjny, który od marca 2025 roku wynosi 348 zł miesięcznie. Osoby o niskich dochodach mogą ubiegać się o dodatek osłonowy czy ryczałt energetyczny, a w wyjątkowych przypadkach – o specjalny zasiłek celowy z ośrodka pomocy społecznej. Od maja 2025 roku planowane jest również wprowadzenie nowego dodatku dopełniającego, który ma na celu wsparcie najuboższych emerytów, podnosząc ich dochody do określonego minimum.
Oprócz bezpośrednich świadczeń pieniężnych dostępne są też programy społeczne. Program „Senior+” wspiera tworzenie i utrzymanie klubów seniora oraz dziennych domów opieki, gdzie starsze osoby mogą spędzać czas w towarzystwie rówieśników, brać udział w zajęciach i uzyskać pomoc w codziennych sprawach. Program „Opieka 75+” finansuje usługi opiekuńcze dla osób starszych, szczególnie w małych gminach, a „Korpus Wsparcia Seniorów” zapewnia pomoc w zakupach, transporcie czy teleopieku – w tym poprzez tzw. opaski bezpieczeństwa. Dzięki temu seniorzy mogą dłużej zachować samodzielność i bezpieczeństwo w swoim miejscu zamieszkania.
Nie można zapominać także o wsparciu lokalnym. Wiele samorządów prowadzi własne inicjatywy, takie jak karty seniora, które uprawniają do zniżek na komunikację, bilety wstępu do instytucji kultury czy usługi medyczne. Organizacje pozarządowe, parafie i fundacje organizują zbiórki żywności, zapewniają wsparcie w zakupach, udzielają porad prawnych i pomagają w uzyskaniu świadczeń. Ważnym ogniwem systemu pomocy są Ośrodki Pomocy Społecznej i Miejskie Ośrodki Pomocy Rodzinie – to tam seniorzy mogą dowiedzieć się, jakie formy wsparcia im przysługują i jakie dokumenty należy złożyć, by je otrzymać.
Poprawa sytuacji materialnej seniorów wymaga jednak nie tylko pomocy finansowej, ale też edukacji i aktywizacji. Wielu starszych ludzi nie korzysta z należnych im świadczeń, ponieważ nie wie o ich istnieniu albo obawia się skomplikowanych formalności. Dlatego tak ważne jest, by rodziny, opiekunowie i pracownicy domów opieki informowali podopiecznych o przysługujących im prawach i pomagali w wypełnianiu wniosków. Dobrym rozwiązaniem są spotkania edukacyjne w klubach seniora lub domach opieki, podczas których omawia się dostępne programy, uczy planowania budżetu domowego i zachęca do korzystania z ulg.
Na poziomie indywidualnym nawet niewielkie zmiany mogą przynieść poprawę sytuacji finansowej. Seniorzy powinni regularnie sprawdzać, jakie świadczenia im przysługują, korzystać z dostępnych ulg i zniżek oraz racjonalnie planować wydatki. Pomocna może być też nauka podstaw obsługi komputera i internetu, co pozwala na oszczędności przy zakupach online czy lepsze zarządzanie finansami. Jeśli zdrowie na to pozwala, warto rozważyć możliwość dorabiania – np. poprzez rękodzieło, opiekę nad dziećmi, zajęcia w ramach wolontariatu lub współpracę z lokalnymi organizacjami. Nawet niewielki dochód dodatkowy może odciążyć domowy budżet i poprawić samopoczucie psychiczne, dając poczucie sensu i aktywności.
Ważną rolę w walce z ubóstwem odgrywają również domy opieki i placówki opiekuńcze. Mogą one nie tylko zapewnić seniorom dach nad głową i opiekę medyczną, ale również wspierać ich w załatwianiu spraw urzędowych, wnioskowaniu o dodatki i świadczenia czy edukacji finansowej. W domach opieki coraz częściej organizowane są zajęcia tematyczne, podczas których seniorzy uczą się, jak oszczędzać, jak korzystać z ulg czy jak rozmawiać o pieniądzach z rodziną. Takie działania nie tylko poprawiają sytuację finansową, ale też wzmacniają poczucie sprawczości i bezpieczeństwa.
Poprawa sytuacji materialnej osób starszych wymaga również rozwiązań systemowych. Niezbędne jest zwiększenie elastyczności systemu emerytalnego i uwzględnienie w nim specyfiki pracy kobiet, które często z powodu obowiązków rodzinnych mają krótszy staż pracy. Konieczne jest też rozwijanie programów aktywizujących seniorów na rynku pracy – tworzenie elastycznych form zatrudnienia, umożliwiających dorabianie w bezpieczny sposób. Ważnym elementem jest także edukacja finansowa i cyfrowa, która pozwala lepiej zarządzać pieniędzmi i korzystać z nowoczesnych narzędzi oszczędzania.
Nie bez znaczenia jest również wspieranie solidarności międzypokoleniowej. Współpraca między młodymi a starszymi, np. w ramach wolontariatu, wspólnych projektów społecznych czy rodzinnych inicjatyw, może nie tylko poprawić sytuację materialną seniorów, ale też przeciwdziałać ich izolacji i wykluczeniu. Wspólne działania uczą empatii, odpowiedzialności i pokazują, że starość nie musi oznaczać biedy ani samotności.
Rola opiekunów i personelu domów opieki jest w tym procesie nie do przecenienia. To oni mają bezpośredni kontakt z osobami starszymi i mogą realnie wpływać na ich życie – pomagając w zdobyciu świadczeń, informując o przysługujących prawach, organizując wsparcie społeczne i motywując do aktywności. Warto, by w każdej placówce powstała tablica informacyjna lub broszura z aktualnymi świadczeniami dla seniorów. Takie działania są proste, a mogą przynieść wymierne efekty – zarówno finansowe, jak i emocjonalne.
Ubóstwo osób starszych w Polsce jest zjawiskiem złożonym i wielowymiarowym. Wymaga ono wspólnych działań państwa, samorządów, organizacji społecznych, rodzin i samych seniorów. Kluczowe jest, by każda starsza osoba wiedziała, gdzie może szukać wsparcia i że ma prawo do godnego życia. Edukacja, aktywizacja, solidarność i dobrze zaplanowana pomoc finansowa mogą sprawić, że starość przestanie być czasem lęku o jutro, a stanie się etapem spokoju, bezpieczeństwa i poczucia, że państwo i społeczeństwo o swoich seniorów naprawdę dbają.
